Trudno wyobrazić sobie Boże Narodzenie bez związanych z nim tradycji. Należą do nich
jasełka, pasterka, oczekiwanie na pierwszą gwiazdkę, śpiewanie kolęd i pozostawianie
wolnego miejsca przy wigilijnym stole. Do ważnych elementów świąt w Polsce należą także
tradycyjne wigilijne potrawy. W innych krajach nie istnieją jednak tak bogate zwyczaje
wigilijne. Z pewnością warto poznać pochodzenie, znaczenie i symbolikę
bożonarodzeniowych zwyczajów.
JASEŁKA
Niektóre tradycje bożonarodzeniowe na świecie pokrywają się z Polskimi. Jasełka pochodzą
ze średniowiecznego dramatu, znanego w całej Europie. Średniowieczne przedstawienia
teatralne odbywały się początkowo głównie w kościołach. Typowe dla ich treści było
symboliczne przedstawienie ludzkich zalet i wad, a także podstawowych problemów
życiowych, związanych z cyklem narodzin i śmierci. Jasełka znane są więc nie tylko w
Polsce – w niektórych krajach są to jednak przedstawienia lalkowe. Współcześnie Jasełek
przedstawia sceny związane z narodzinami Jezusa, w tym wizytę pasterzy, Trzech Króli i
aniołów..
WIGILIA
„Wigilia” to każdy dzień poprzedzający jakieś święto, właściwa nazwa dnia
poprzedzającego Boże Narodzenie to „Wigilia Bożego Narodzenia”. Inną wigilią jest np.
Sobótka poprzedzająca dzień świętego Jana. Skrótowe określenie jest jednak powszechnie
przyjęte. Dawniej mówiono także „Wilia” lub „Wilija”. W tradycji polskiej zwyczaje wigilijne są
bogatsze, niż zwyczaje związane z właściwym Bożym Narodzeniem. Obejmują wystawną
(często złożoną z 12 dań), ale pozbawioną potraw mięsnych wieczerzę wigilijną,
poprzedzoną oczekiwaniem na pierwszą gwiazdkę. W odróżnieniu od innych krajów, w
Polsce to właśnie w Wigilię, nie w samo Boże Narodzenie rozdaje się prezenty.
PIERWSZA GWIAZDKA
Wyczekiwanie na pierwszą gwiazdkę w dzień Wigilii to zwyczaj wyłącznie polski. W chwili
pojawienia się pierwszej gwiazdy na niebie rozpoczyna się wieczerza wigilijna. Jest to przy
tym stary obyczaj, znany głównie na wsi polskiej już na początku XIX wieku. Geneza
czekania na pierwszą gwiazdkę wiąże się oczywiście z biblijną Gwiazdą Betlejemską. W
Ewangelii według św. Mateusza Gwiazda Betlejemska prowadziła magów, znanych
popularnie jako „Trzej Królowie”, do Betlejem – miasta urodzenia Jezusa. Dawniej pierwszej
gwiazdy wypatrywali zbiorowo wszyscy mieszkańcy wsi – dzisiaj czynią to przede wszystkim
niecierpliwie czekające na prezenty dzieci. To samo pochodzenie ma dekoracyjna gwiazda
wieńcząca czubek choinki.
ŁAMANIE SIĘ OPŁATKIEM
Nie wszyscy wiedzą, że zwyczaj łamania się opłatkiem znany jest wyłącznie w Polsce
(zawędrował wprawdzie z Polski także na niektóre obszary Litwy, Słowacji i Białorusi).
Opłatki wykonuje się z tych samych składników i w ten sam sposób, co komunikanty –
nawiązują one właśnie do Hostii, która w czasie Mszy według wiary katolickiej przeistacza
się w prawdziwe ciało Chrystusa. Łamanie się opłatkiem wiąże się jednak nie tylko z religią
– to także obyczaj symbolizujący jedność rodziny. Dawniej kojarzono go także z bogactwem,
dostatkiem i obfitością. Każdy gospodarz łamał się opłatkiem ze zwierzętami nie tylko
dlatego, by wyrazić swoje przywiązanie do nich, ale też dlatego, by przynosiły mu one
dochód w przyszłym roku.
WOLNE MIEJSCE PRZY STOLE
Symbole Bożego Narodzenia i ich znaczenie często zmieniały się w czasie. Zwyczaj
zostawiania wolnego miejsca przy stole kojarzymy dziś z wizytą nieoczekiwanego gościa.
Jest to symbol konieczności niesienia pomocy osobom samotnym i ubogim, które mogłyby
pojawić się przy naszych wigilijnych stołach. Pochodzenie i pierwotne znaczenie tego
zwyczaju jest jednak całkiem inne. Wiąże się on z pogańskimi obrzędami słowiańskimi na
cześć zmarłych. Według wierzeń Słowian, dusze ich zmarłych przodków odwiedzały dom w
przesilenie zimowe (a więc w dzień bliski czasowo Wigilii), zasiadając przy wspólnym stole i
spożywając pozostawione im potrawy.
12 DAŃ
Tradycje bożonarodzeniowe w Polsce wiążą się najczęściej z wieczerzą wigilijną, w tym z
charakterystycznymi potrawami. Wszystkie potrawy wigilijne muszą być według tradycji
postne – nie zawierają mięsa i tłuszczów zwierzęcych. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu w wielu
regionach wiejskich w Wigilię jadano bardzo skromnie. Bogactwo tradycyjnych potraw
wigilijnych wiąże się więc nie z kulturą ludową, ale z tradycjami szlachty polskiej. Dopiero w
XIX wieku wystawne wieczerze wigilijne upowszechniły się wśród chłopów i mieszczan.
Przykładem może być obyczaj podawania aż 12 potraw, co nawiązywać ma do 12
apostołów.
POST ŚCISŁY
Podobnie jak w innych krajach katolickich, w niektórych okresach kalendarza liturgicznego
dorosłych, zdrowych wierzących katolików obowiązuje post. Może to być post ilościowy, czyli
ograniczenie ilości spożywanych pokarmów, lub post jakościowy, czyli zakaz jedzenia mięsa.
Oba te rodzaje postu stosowane jednocześnie określa się jako „post ścisły”. Dawniej
obowiązywał on w Środę Popielcową, wszystkie piątki Wielkiego Postu (w pozostałe piątki
obowiązkowy był tylko post jakościowy) oraz w Wigilię Bożego Narodzenia. Dziś post ścisły
nie obowiązuje już w Wigilię, a kilka lat temu w prawie kościelnym zniesiono nawet
obowiązek postu jakościowego w ten dzień. To, że w Wigilię nie jemy mięsa, nie jest więc już
obowiązkiem religijnym, ale tylko podtrzymywanym dla zachowania tradycji zwyczajem.
CHOINKA
Zwyczaj dekorowania choinek pochodzi z Niemiec. W XIX wieku rozpowszechnił się na
całym świecie – w Polsce znany był jednak początkowo wyłącznie w miastach. Na wsi
bardziej popularne były przypominające choinki stroiki i podłaźniczki. Podłaźniczka to
wieszana pod sufitem dekorowana gałąź z drzewa iglastego. Stosunkowo późny jest także
obyczaj chowania prezentów pod choinką.
PASTERKA
Pasterka to uroczysta Msza Święta celebrowana o północy – z 24 na 25 grudnia. Odprawia
się ją tak wcześnie (jako pierwszą mszę bożonarodzeniową), aby upamiętnić pasterzy,
którzy jako pierwsi oddali pokłon Dzieciątku Jezus. Właśnie z pasterzami wiąże się nazwa
pasterki. Pasterkę odprawia się we wszystkich kościołach katolickich. Zwyczaj ten pochodzi
z Jerozolimy, dziś szczególnie uroczyste pasterki odprawia się w Jerozolimie i w Rzymie.
ŚPIEWANIE KOLĘD
Bożonarodzeniowe, a także niektóre adwentowe pieśni określa się jako kolędy i pastorałki.
Kolędy mają charakter uroczystych pieśni religijnych (np. „Bóg się rodzi”), pastorałki to
swobodne, ale pełne emocji pieśni ludowe (np. „Lulajże, Jezuniu„). Najpiękniejsze polskie
kolędy to często w rzeczywistości pastorałki – tradycja nie pozwala na wykonywanie ich w
kościołach w czasie Mszy, jest to jednak możliwe w innych sytuacjach. Wieczór wigilijny i
cały okres bożonarodzeniowy to doskonały czas na wspólne kolędowanie z najbliższymi i
przyjaciółmi.